Kwestie związane z właściwością miejscową sądu w sprawach cywilnych uregulowane są w przepisach ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego. Czym jest w ogóle właściwość sądu? – to mówiąc w uproszczeniu sąd, przed którym może lub powinno być prowadzone postępowanie.
Z tego też powodu Kodeks postępowania cywilnego wyróżnia trzy kategorie właściwości miejscowej sądu: właściwość ogólną, właściwość przemienną i właściwość wyłączną. Druga z nich (przemienna) to właściwość, z której strona składająca do sądu pismo inicjujące postępowanie może skorzystać, ale nie musi. Druga z nich (wyłączna) – jaka sama nazwa wskazuje, jest właściwością, w której sąd jest z góry narzucony jako wyłącznie uprawniony do rozpoznania danej sprawy.
Zgodnie z właściwością ogólną – powództwo wytacza się przed sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania.
W przypadku właściwości przemiennej, z której chętnie korzystają podmioty dochodzące rozmaitych świadczeń pieniężnych – powództwo można w szczególności skierować do sądu właściwego dla miejsca wykonania umowy. I tak tytułem przykładu – jeśli pozwany konsument miał zgodnie z umową dokonać zapłaty za określoną rzecz lub za świadczoną usługę na rachunek bankowy prowadzony przez bank w danej miejscowości, to powództwo takie można skierować do sądu położonego w miejscowości, w której instytucja finansowa prowadzi rachunek bankowy. Jest to sytuacja niekorzystna dla konsumenta, bowiem postępowanie z jego udziałem może być prowadzone często w mieście oddalonym wiele kilometrów od miejsca jego zamieszkania. Z tego też powodu – w celu zapewnienia konsumentom lepszej ochrony prawnej, ale i dla odciążenia niektórych sądów np. tych w Warszawie (czyli tam gdzie często mają siedziby wielu banków) pojawił się projekt zmian w Kodeksie postępowania cywilnego nakazujący wytoczenie powództwa przeciwko konsumentom tylko przed sądem właściwym dla ich miejsca zamieszkania (czyli zgodnym z właściwością ogólną).
Kodeks postępowania cywilnego w ramach właściwości przemiennej wprowadził również art. 371¹ § 1 k.p.c. prawo do wytoczenia powództwa przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku przed sąd miejsca płatności. W tym kontekście pojawiła się w toku postępowania sądowego prowadzonego przed jednym z sądów okręgowych wątpliwość, czy rzeczywiście właściwość ta może być wykorzystana w sprawie przeciwko konsumentowi. Sąd ten zwrócił się do Sądu Najwyższego z zapytaniem prawnym o następującej treści:
„Czy w sprawach przeciwko konsumentowi powołanie się przez powoda na miejsce płatności wskazane na wekslu in blanco jest skuteczne dla określenia właściwości miejscowej sądu w oparciu o art. 371¹ § 1 k.p.c. w przypadku gdy nie było ono indywidualnie uzgodnione? W przypadku odpowiedzi negatywnej, czy brak właściwości miejscowej w sprawach przeciwko konsumentowi należy brać pod uwagę z urzędu czy tylko na zarzut pozwanego (art. 202 k.p.c.)”
Sąd Najwyższy w odpowiedzi na przedstawione zapytanie (uchwała z dnia 19.10.2017 r., sygn. akt III CZP 42/17) stanął po stronie konsumenta poprzez stwierdzenie, że:
„W sprawie z powództwa przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi zobowiązanemu z weksla sąd z urzędu uwzględnia nieskuteczność powołania się przez powoda na podstawę właściwości miejscowej przewidzianą w art. 371¹ § 1 k.p.c.”
W uzasadnieniu swojego stanowiska Sąd Najwyższy odwołał się w szczególności do właściwych przepisów unijnych, które gwarantują konsumentowi silniejszą ochronę prawną – zwłaszcza w sytuacji, gdy nie miał on możliwości indywidualnego kształtowania swoich obowiązków i uprawnień w relacji z podmiotem profesjonalnym. Nawiązał on także do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który w licznych orzeczeniach wskazywał na nieuczciwość rozwiązań, w których przedsiębiorca kosztem konsumenta może skorzystać z własnej właściwości miejscowej sądu.
W świetle powyższych rozważań – może rodzić się pytanie, czy analogicznie za niedopuszczalną należałoby uznać właściwość przemienną sądu w sprawie z powództwa przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, gdy przedsiębiorca wybierając sąd powołuje się na miejsce prowadzenia rachunku bankowego, na który miała trafić zapłata.
