Wiele osób błędnie utożsamia zaliczkę z zadatkiem nie zdając sobie sprawy z ogromnego znaczenia, jakie niesie potrzeba rozróżnienia tych dwóch pojęć.
Zadatek stanowi dodatkowy element, jaki strony mogą wprowadzić w zawieranej umowie celem zabezpieczenia ich wzajemnych interesów. W praktyce zadatek najczęściej jest stosowany w umowach sprzedaży, czy też umowach o charakterze usługowym np. umowie zlecenia, umowie o dzieło.
Co do zasady zadatek wyrażony powinien być w oznaczonej kwocie pieniężnej, którą jedna strona wręcza drugiej przy zawarciu umowy. Wydawałoby się więc pozornie, że konstrukcja zadatku nie różni się od tej dotyczącej zaliczki. Jest to jednakże błędna opinia, bowiem różnice te można dostrzec dopiero na etapie niewykonania przez jedną ze stron umowy, w której zastrzeżono zadatek.
I tak w przypadku niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona umowy może bez wyznaczenia terminu dodatkowego odstąpić od umowy i dany zadatek zatrzymać dla siebie, a jeśli sama zadatek zapłaciła może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
Przykładowo w umowie sprzedaży jeśli sprzedawca otrzymał zadatek, a kupujący nie uiszcza ceny w pozostałej części pomimo upływu ustalonego w umowie terminu może on odstąpić od umowy i zatrzymać zadatek dla siebie. Jeśli natomiast sprzedający nie wywiązuje się z zobowiązania poprzez wydanie towaru, kupujący będzie uprawniony do odstąpienia od umowy i żądania zapłaty od sprzedającego zadatku w jego podwójnej wysokości.
Strony mogą jednakże w umowie zmodyfikować powyższe zasady poprzez wprowadzenie odmiennego zastrzeżenia. Powyższe nie znajdzie również zastosowania w sytuacji, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialność żadna ze stron albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. Może się zdarzyć oczywiście, że ustalenie odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania nastąpi dopiero w postępowaniu przed sądem.
Co stanie się natomiast z zadatkiem, jeśli umowa zostanie prawidłowo wykonana przez strony. Zadatek ulegnie wówczas zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała np. na poczet ceny, którą winien uiścić kupujący. Jeśli zaliczenie nie jest możliwe zadatek ulegnie zwrotowi.
Inną funkcję pełni zaliczka, do której nie stosuje się zasad obowiązujących przy zadatku. Jeśli więc umowa nie zostanie wykonana przez jedną ze stron, druga strona, która dała zaliczkę nie będzie mogła domagać się jej zapłaty w podwójnej wysokości. Będzie natomiast mogła skorzystać z innych uprawnień przewidzianych przez przepisy prawa cywilnego np. dochodzić odszkodowania.
Jak widać podstawowe znaczenie w omawianej kwestii ma właściwe oznaczenie słowne wypłacanego świadczenia najlepiej w formie pisemnej, tak aby nie powstały wątpliwości jaki był rzeczywisty zamiar stron zawierających umowę.
